صفی الدین ابوالفتح اسحاق  معروف به شیخ صفی و به شمس الدین لقب نهاده شده  و شاعر ، عارف در قرن هشتم هجری قمری می باشد.

با 19 واسطه نسب ایشان را به امام موسی کاظم(ع) رسانده اند. صفاتی برای صفی الدین اردبیلی در ریحانه الادب همچون شیخ العارفین، قطب الاقطاب و برهان الاصفیاء بیان شده است.

صفی الدین اردبیلی در روستای کلخوران  متولد شد. پدر ایشان کشاورز بود. شیخ صفی از همان دوران کودکی توجه ویژه به امور مذهبی داشت. شیخ صفی الدین اردبیلی در جوانی به حفظ قرآن و تحصیلات علوم مقدماتی، زهد وریاضت پرداخت. در جوانی دارای چهره و بصیرت زیبایی بود که او را یوسف ثانی می خواندند. ایشان در روزگار اولجایتو و ابوسعید بهادرخان ایلخانی زندگی کرد و به دلیل مقام عرفانی همواره مورد توجه ایلخانان مغول بود.

شیخ صفی اردبیلی از مریدان بزرگانی همچون شیخ بیضاوی و امیر عبدالله بود و امیر عبدلله ایشان را به دیدار شیخ زاهد گیلانی تشویق نمود و شیخ صفی الدین اردبیلی به مدت 25 سال در حلقه مریدان شیخ زاهد شد و فنون طریقت را از ایشان اخذ کرد. هم چنین شیخ صفی با دختر شیخ زاهد بنام بی بی فاطمه ازدواج نمود. شیخ صفی در دوران عمر خود به هدایت طالبان مشغول بود و بیش از 100 هزار نفر را تربیت کرد. تعداد مریدان شیخ صفی الدین اردبیلی در آسیای صغیر نیز بسیار بوده است.

شیخ صفی در پایان عمرش به سفر حج رفت و قبل از رفتن پسرش را جانشین خود قرار داد. در طی بازگشت از سفر به مدت دوازده روز بیمار شد و در سن 85 سالگی در اردبیل درگذشت. فرزندان شیخ صفی الدین اردبیلی و مخصوصا پادشاهان صفوی بنای باشکوهی را بر سر قبر او ساختند که اکنون به بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی  معروف می باشد.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی هم اکنون شامل قسمت های زیر است:

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی:

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی معروف به گنبد الله الله می باشد.  معماری این اثر یکی از مظاهر شگفت انگیز هنر ایرانی است . داخل این مقبره به شکل هشت ضلعی و خارج آن استوانه ای شکل می باشد. داخل آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی از گچبری ها و تزئینات گیاهی استفاده شده و آیات قرآنی با خط های زیبا خوشنویسی شده است  و از نفایس هنری ایران در قرن هشتم که زیر نظر صدرالدین موسی ساخته شد می توان به صندوق چوبی خاتم کاری  و مینا کاری مقبره اشاره نمود.

آرامگاه شاه اسماعیل اول:

آرامگاه شاه اسماعیل اول از نظر تزیینات هنری از با شکوهترین بخش های مجموعه آرامگاه شیخ صفی می باشد. کتیبه گچبری که در آرامگاه شاه اسماعیل اول واقع شده و  توسط خوشنویس معروف زمان شاه عباس کبیر بنام علیرضا عباسی صورت گرفته از این جمله است.

آرامگاه محیی الدین محمد:

آرامگاه محیی الدین محمد در سال 724 هجری قمری ساخته شد. محیی الدین محمد فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی است. آرامگاه محیی الدین محمد معروف به حرمخانه  می باشد که از یک راهرو و دو فضای چهار گوشه تشکیل شده است. با گذشتن از ورودی اصلی که در سمت راست دیوار شاه نشین است وارد راهرویی فاقد تزئین و کتیبه می شویم. در انتهای شرقی راهرو به رواقی منتهی می شویم که با گنبدی کوتاه از داخل رسمی بندی شده است. هم چنین در دیواره ضلع جنوبی رواق حرمخانه نگاره های اسلیمی و گل های شاه عباسی دیده می شود.

عمارت چینی خانه:

عمارت چینی خانه از پدیده های شگفت انگیز هنر ایران در قرن یازدهم از نظر سبک معماری و تزئینات است. این عمارت به دستور شاه عباس کبیر ساخته و طراحی آن توسط شیخ بهایی صورت گرفت. امپراطور چین به شاه عباس کبیر چینی هایی به اشکال متنوع لنگری های بزرگ فغفوری، مرتبان ها، بادیه ها و دیگر ظروف  باارزش غوری و فغفوری اهدا نمود که توسط شاه عباس کبیر به این عمارت وقف گردید.

اکثر این ظروف دارای مهر شاه عباس می باشد. از برجسته ترین ویژگی های معماری این عمارت می توان به طاق نماهای پرکار گچی اشاره نمود. از دیگر تزئینات داخل عمارت می توان به کاشیکاری، گچبری و نقاشی های تذهیب متذکر شد.

مسجد جنت سرا:

بزرگ ترین و بلند ترین عمارت مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است. مسجد جنت سرا از قدیمی ترین بناهای مجموعه و در زمان شاه طهماسب اول با عنوان ایوان جنت سرا معروف بود.

تالار دارالحفاظ:

تالار دارالحفاظ تحت نظارت صدرالدین موسی در قرن هشتم ساخته شده و محل تجمع حافظان و قاریان قرآن بوده است. این تالار در حال حاضر به قندیلخانه معروف می باشد.

دارالحدیث:

در مقابل مسجد جنت سرا، فضای بلندی با دو ایوان و رواق دیده می شود که دارالحدیث نام دارد. در گذشته از آن به نام های دارالمتولی  و دارالسلام یاد می شد. دارالحدیث در زمان شاه اسماعیل اول برای آموزش مباحث دینی ساخته شد.

قبرستان شهیدگاه:

قبرستان شهیدگاه در زمان شاه اسماعیل اول ، عنوان شهیدگاه را به خود اختصاص داد. شاه اسماعیل اول پس از فتح شروان، همراه بزرگان و سرکردگان صفوی جنازه پدر و جدش را به اردبیل منتقل کرد و در این مکان جای داد. هم چنین شهیدان جنگ چالدران در اینجا به خاک سپرده شدند.

چله خانه:

در آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دو چله خانه وجود دارد که جهت خلوت نشینی بکار رفته است. چله قدیم برای شیخ صفی الدین و چله جدید برای صدرالدین موسی فرزند ایشان بود.

فرش اردبیل:

فرش معروف اردبیل در سال 946 هجری قمری در دوره صفویه و در زمان سلطنت شاه طهماسب اول بافته شد. این فرش از لحاظ الگو و طرح ترنجی تکامل یافته و دارای تاریخ بافت می باشد. در این فرش توازن اجزا به خوبی دیده و بالا و پایین ترنج میانی فرش، طرح رمزگونه ای از قندیل ها برای روشنی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به کار گرفته می شده است.

زمینه فرش اردبیل به رنگ آبی تیره و گل ها و نقش های اسلیمی به رنگ سرخ، سبز و زرد است و شامل غنچه ، شاخ و برگ، گلهای شاه عباسی و بندهای اسلیمی بوده که به طرز استادانه  انجام شده است. هم اکنون این فرش را در کف عمارت چینی خانه پهن کرده اند.

منبع : نشاط آوران