گنبد سلطانیه ، بزرگترین گنبد تاریخی ایران در شهر سلطانیه در استان زنجان می باشد. گنبد سلطانیه زنجان  یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی و بزرگترین گنبد آجری جهان است. 

این بنا در حد فاصل سال های 702 تا 712 هجری قمری به دستور اولجایتو پادشاه مغول معروف به سلطان محمد خدابنده و نظارت خواجه رشید الدین فاضل همدانی به نیت کاربرد آرامگاهی ساخته شد. گنبد سلطانیه زنجان، مدتی پایتخت شهریاران ایران بوده و هم اینک آرامگاه سلطان محمد خدابنده است.

 گنبد سلطانیه آن چنان در زمانه خود منحصربفرد و مطرح بود  که پس از 100 سال از ساخت آن گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره فلورانس را با الهام از آن ساختند.گنبد مشهور سلطانیه از دور به رنگ آبی کمرنگ و نیلگون و در بعضی جهات آن به رنگ سبز هم دیده می شود. این بنا از زیباترین گنبدهای یک پوشش به شمار می رود.

گنبد سلطانیه از لحاظ سبک و سیاق معماری، حجم، ارتباط فضاها، نسبت های موجود در اجزای مختلف، بی حرکتی و تحمل بنا نمونه ای منحصر بفرد و بی نظیر و نقطه تحولی در معماری اسلامی به حساب می آید.

گنبد سلطانیه بنایی هشت ضلعی با هشت مناره که سقف دو پوشه فیروزه رنگی بر روی آن قرار گرفته است. بر روی دیوارها و کتیبه های این بنا، آیات قرآنی و متن های مذهبی به خط ثلث و کوفی به چشم می خورد و همچنین گنبد سلطانیه بهترین نمونه معماری ایلخانی است.

بنا به نظر عده ای گنبد سلطانیه ،مقبره سلطان محمد خدابنده نیست و مدفن ایشان را در کوه های پیرامون سلطانیه دانسته اند. در زیر این بنا، دالان های زیر زمینی موجود است که عده کثیری آن را محل برپایی آیین و رسوم های شمنی که سلطان محمد خدابنده در مدتی که پیرو این آیین بوده  ایجاد کرده است.

 تحمل وزن 1600 تنی گنبد را 8 دیوار ضخیم عهده دار است که در زاویه هر دیوار 8 مناره وجود دارد. گنبد سلطانیه دارای ارتفاع 5,5 متر و قطر 30,6 متر است. گنبد سلطانیه دارای دو لایه می باشد و این یکی از دلایل ماندگاری و استحکام آن در برابر زلزله است. پلان گنبد سلطانیه در شکل زیر آورده شده:

این بنا سرشار از تزیینات بوده و در آن انواع تزیینات کاشی کاری، کتیبه نویسی،گچ کاری،تزیینات سنگی و چوبی و تزیینات رنگ و نقاشی با نهایت ظریفکاری صورت گرفته است. در سقف ایوان های 24 گانه آن، زیباترین نمونه های گچ بری به کار برده شده و برای اولین بار در تاریخ معماری اسلامی از هنر کاشی کاری در سطح پیچیده استفاده شده است. هم چنین همگی این تزیینات دو لایه بوده و فرضیات مختلفی در این زمینه ارائه شده است.

در آرامگاه محمد خدابنده ، فضای تربتخانه ای به صورت مستطیلی با طول 60,17 متر، عرض 8,7 متر و ارتفاع 16 متر دیده می شود.سردابه ای در ایوان جنوبی تربتخانه قرار گرفته که در وسط آن محل قبر و دو طرف آن دو فضای کوچک وجود دارد. بنای گنبد سلطانیه در طی حدود 700 سال گذشته تقریبا 2 تا 8 سانتی متر نشست پیدا کرده است.

گنبد سلطانیه دارای سه درب ورودی است که امروزه در اصلی آن مسدود شده است. اتصال طبقات با وجود هشت پلکان مارپیچ صورت گرفته و چهار پنجره بزرگ در بالای چهار ایوان اصلی قرار دارد. وجود پنجره ها علاوه بر روشنایی داخل بنا برای تشخیص زمان هم به کار می رفت. به این صورت که اگر نور از سوراخ اصلی نوک گنبد می تابید نمایانگر هنگام اذان ظهر و اگر از پنجره های بزرگ می تابید حدود ساعت و تابش نور از پنجره های کوچک حدود دقیقه رابیان می کرد.

سلطان محمد خدابنده ارادت خاصی به حضرت علی(ع) داشته و دلیل وجود 110 پله بنای گنبد که در حروف ابجد مترادف نام حضرت علی (ع) است به همین عنوان می باشد.

 سال 1384 هجری شمسی، گنبد سلطانیه زنجان در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید. این بنا در مسیر جاده تهران به تبریز قرار داشته و زمانی که وارد مسیر اصلی این بنا می شوید از همان لحظه اول شکوه و عظمتش نمایان می شود.