کتیبه بیستون یکی از مشهورترین و باشکوه ترین یادمان های کهن منطقه بیستون است.کوه بیستون در 30 کیلومتری شرق شهر کرمانشاه واقع شده است. در اقوال باستان مسیر قافله هایی که قصد عبور به بابل را داشتند از کنار این کوه و در کنار چشمه آب دامنه کوه به استراحت می پرداختند. برخی از پژوهشگران بیستون را که به نامهای بغستان، بگستان، بهیستون، بهستون،بهستان و بیستون در متن های قدیم و جدید آمده است برگرفته از واژه بق به معنی خدا دانسته اند و بدین ترتیب احتمالا جایگاهی مذهبی و نیایشی به شمار می رفته است.
در خصوص تاریخچه مشرق زمین، بیستون با افسانه های خسرو شیرین زمینه ای برای طبع آزمایی سخنوران پارسی گوی فراهم آورده است. پیش از کوشش مستشرقان و ترجمه کتیبه ها، افسانه هایی که زاییده فکر و خیال لطیف شاعران بود بیستون را تنها کوهی افسانه ای معرفی می کرد.
در ناحیه بیستون به دلیل شرایط مساعد آب و هوایی و موقعیت خاص جغرافیایی تقریبا از هر دوره عصری از آن دیده می شود. این آثار از عصر شکار شروع شده و به دوران معاصر ختم می شود. غار شکارچیان،غار آفتاب، غار دودر، غار تاریک از دوران غارنشینی، نیایشگاهی از دوره ماد، کتیبه داریوش از دوره هخامنشی، نقش برجسته هرکول از دوره سلوکی، نقوش مهرداد، گودرز، بلاش و محوطه پارتی از دوره ساسانی، کاروانسرای ایلخانی، کاروانسرای صفوی و کتیبه شیخ علیخانی از آثار دوران اسلامی این مجموعه است. کلیه آثار کتیبه بیستون در فهرست آثار ملی ثبت شده و در 23 تیرماه سال 1385 هجری شمسی جزء هشتمین اثر ایران به ثبت آثار جهانی رسیده است.
کتیبه بیستون متعلق به داریوش بزرگ هخامنشی و در فاصله ده ها متری از سطح زمین قراردارد. با توجه به نوشته های تاریخ نویس یونانی دیودور سیسیلی، نام بیستون به تلفظ پهلوی آن بهیستون شناخته و تغییر آوا داده است.
داریوش بزرگ ، به عنوان کهن ترین تاریخ نویس ایرانی برای نگاشتن سنگ نوشته بیستون مطرح شده است. داریوش بزرگ برای اینکه مردم زمان خود و آینده را در جریان قدرت و نخستین سالهای حکومتش قرار دهد بر سر شاهراه مرکز وغرب ایران به بین النهرین که محل عبور کاروانها و نظامیان بود این سنگ نبشته را ایجاد نمود. در این سنگ نوشته جریان سالی را که داریوش درجنگ با شاهان دروغزن سپری کرد و 19 شورش را فرو نشاند بیان شده است.
با نگاه به کتیبه بیستون – معرفی کامل از قبیل آشنا شدن با خط میخی پارسی، پوشاک،آرایش، اسلحه شناسی و تفکرات و اعتقادات مذهبی مردمان در زمان حکومت هخامنشیان کسب می کنیم.
مهم ترین سخنان داریوش که در سنگ نبشته بیان شده، بدین صورت است:
شناسایی و خصوصیات داریوش ،گستره و عرصه حکومتی داریوش، داستان سرکوبی شورش گئومات، داستان های شورش سرزمین های دیگر و سرکوبی آنها، منزه دانستن داریوش از هرگونه جرم و زشتی،توصیه به حفظ کتیبه و درخواست ازمردمان آینده .
خطوط و زبان سنگ نبشته بیستون در آینده به دلیل تغییر زبان مردمان به فراموشی رفت.اینگونه بود که کسی توانایی خواندن متون را نداشت و کتیبه داریوش را به فرهاد و عشقش شیرین نسبت دادند. در اوایل دهه 1840 میلادی، هنری رالینسون انگلیسی افسر ارتش انگلیس برای ماموریت به ایران فرستاده شد و موفق به ترجمه خطوط سنگ نبشته بیستون شد . مدتی هم در اواخرسال 1850 میلادی ،وزیر مختار انگلستان در ایران شد. سالهای بعد ترجمه دقیق تر کتیبه، توسط اشخاص دیگری صورت پذیرفت.
ارتفاع سنگ نوشته بیستون حدود 8 متر و طول آن 22 متر است.در وسط این سنگ نبشته 5 ستون که به خط میخی فارسی باستان در 525 سطرنوشته شده به چشم می خورد. اهورا مزدا با چهره انسانی برروی این ستون ها قرار گرفته است. تاج تابناکی که روی سر اهورامزدا قرارگرفته نشانه خدایی بودن اوست. اهورامزدا حلقه ای را با دست چپ به سمت داریوش دراز کرده و بدین ترتیب قدرت پادشاهی خویش را به داریوش می بخشد. بلند کردن دست راستش به منزله خواهان نیکی و برکت برای داریوش است. داریوش نیز دست راست خود را به جهت دعا سمت اهورامزدا دراز و در دست دیگرش کمانی را گرفته است. داریوش،گئومات را زیر پای راست خود انداخته و پشت گئومات، تیگرا خائودا، رهبر قبیله سکاها و 8 نفر از غاصبین تخت پادشاهی که به وسیله زنجیر به هم متصل شده اند قرار گرفته است. در پشت داریوش نیز گبری و کماندار آسپاتینا وجود دارند.
کتیبه بیستون کرمانشاه، بزرگترین سنگ نبشته جهان ، در سال 2006 میلادی توسط سازمان یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسید.
