در محله قدیمی نوغان مشهد بنای خشتی گنبدی شکلی به چشم می خورد. از قرن نهم هجری به بعد محله نوغان رونق پیشین خود را از دست داد و کم کم از اهمیت و وسعت نوغان کاسته شد. در گنبد خشتی مشهد آرامگاه امامزاده سید محمد یکی از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) قرار گرفته که این بنا در زمان صفوی و به دستور شاه عباس اول بر روی مزار این بزرگوار ساخته گردید.

براساس برخی تحقیقات صورت گرفته این بقعه را به سلطان محمد خدابنده منتسب دادند. با این وجود در معماری گنبد خشتی، فضای شاه نشین، فضای ورودی و رواق چهارضلعی دیده می شود و این بنا توسط دالانی که در گرداگردش است به محل مقبره سلطان محمد خدابنده هدایت می شود.

دو کتیبه قرآنی که به آیات سوره مبارکه ملک و واقعه مزین شده در نمای چهارطاق و گرداگرد گنبد وجود دارد که طرح های اسلیمی طلایی رنگ زیبایی را در برگرفته و به خط محقق و ثلث نگاشته شده که در قسمتهای تخریب شده مورد بازسازی قرار گرفتند.

پس از حرم مطهر امام رضا (ع)، قدیمی ترین بنای مشهد است که از سادات موسوی برجای مانده است.

گنبد خشتی مشهد شامل :

• سرداب
• چهار طاقی دارای چهار ایوان که بر روی سرداب واقع شده است.
• گنبد ساقه دار بر فراز بنا

ارتفاع گنبد 14,9 متر است. کل بنای گنبد خشتی  از آجر و گچ ساخته شده و گنبدش از نوع دو پوششه می باشد. هم چنین با استفاده از مقرنسهای گچی زیبا داخل گنبد را تزئین کردند.

مرمت اساسی این گنبد توسط مرمت کاران سازمان میراث فرهنگی از سال 1378 هجری شمسی تا سال 1380 هجری شمسی اتمام پذیرفت تا در اختیار بازدید و زیارت زائران و مردم قرار بگیرد. در دوره قاجاری یک ایوانچه مربع گونه 7 متری به عنوان ورودی رواق اصلی در جهت قبله ساخته شده است که به بنای اصلی متصل شده است.

اکنون در ایوانچه ورودی این بنا که چند پله در آن تعبیه شده به عنوان کفش کن استفاده می گردد. زائران فراوانی از سراسر کشور به امامزاده سید محمد وارد می شوند و این مکان زیرنظر اداره اوقاف و امور خیریه خراسان مدیریت می شود و از محل نذورات آن به اداره اش می پردازند.

 منبع : نشاط آوران

بدون تردید جاده ابریشم یا شاهراه بزرگ خراسان یکی از عوامل مهم توسعه و فرهنگی اقتصادی ایران و به خصوص استان خراسان تا همین دهه ی اخیر و حتی تا زمان قاجار و قبل از بوجود آمدن حضور ماشین در زندگی امروزی بوده است. زیرا که از طریق همین راه است که از سوی بزرگان، دانشمندان، عارفان و در واقع بشارت دهنده های علوم و فرهنگ به این سرزمین می آمده اند و بعد از این سرزمین می رفتند و از سوی دیگر کاروان های بزرگ تجاری در رفت و آمد بودند و مبادله کالا می کردند و رونق فرهنگی و اقتصادی را باعث می شدند.

اما می دانیم که به هرحال اشخاصی که در این جاده ها و در این راه ها رفت و آمد می کردند و مثل کسان دیگر که در شهرها و روستاها ساکن هستند و نیازهای حیاتی دارند این افراد هم نیازهای حیاتی داشتند و این نیازها را باید رفع و رجوع می کردند و باید تاسیسات و ابنیه ای ساخته می شد تا پاسخگوی این نیازها باشد. یکی از این تاسیسات که بسیار در فرهنگ قدیم مطرح بوده و جایگاه بسیار مهمی داشته ( حتی ساخت این موسسه به عنوان یک عمل خیر یا ضرب المثل می توانسته قرار بگیرد) کاروانسرا یا رباط بوده است. که ما اشخاصی در تاریخ داریم که حتی تمام سپرده های مالی خود را در طول زندگی در نهایت برای ساخت یک کاروانسرا خرج می نمودند. از جمله در نزدیکی تربت حیدریه  کاروانسرای بی بی را داریم که این کاروانسرا توسط یک بانوی فاضله ساخته شده که علاوه بر تمامی مالش که برای این کاروانسرا پرداخت کرده خودش هم در ساخت کمک می کرده است.

کاخ رباط ها از نظر فضای زندگی متفاوت بودند یعنی محل خدماتی و اصطبل ها از محل زندگی جدا بودند و محل زندگی منحصر به یک یا چند آپارتمان بود. رباط شرف مشهد یکی از جمله کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم می باشد.  این کاخ رباط دارای دو حیاط است. نقطه عطف حیاط شاه نشین عبارت از ایوان کاروانسرای شرف بوده است. ایوان کاروانسرای شرف به بهترین شکل ممکن تزئین شده است. البته خود نحوه ساخت این ایوان باشکوه است. هم پیشانی برافراشته ایوان و هم کتیبه های آجری که بر اطراف ایوان به صورت کوفی نوشته شده و هم چنین گچ بری هایی که در داخل ایوان کار شدند همه این ها در مجموع تحسین برانگیز است.

بهترین نوع پخت گچبری سلجوقی را می توان در این بنا ببینیم. در همین ایوان طولانی ترین و نسبتا سالم ترین کتیبه باقی مانده است. دیگر تاسیساتی که در این حیاط دیده می شود اختصاص به شخص شاه داشته است . در این حیاط سه اصطبل می باشد، که این اصطبل ها خاص اسب های شخص شاه بوده یا کسانی که خیلی نزدیک به شاه بوده اند. مطبخ های شاهی هم در این مکان هست. مسجد زیبا و جالبی در این حیاط رباط شرف هست  که می توانسته حتی پاسخگوی نیازهای اعتقادی و مذهبی این شخص باشد.

در حیاط اول یکسری مال بند وجود دارد. مال بندها یا اصطبل ها محل نگهداری حیوانات و مرکوبین کاروان بوده و همین طور فضاهایی برای جهت استراحت متولیان این حیوانات قرار گرفته است. ارزش کاروانسرای شرف به این موارد گفته شده نیست. این کاروانسرا در واقع از جهت هنری قابل ارزش است. در رباط کاروانسرای شرف شاهد هنرمندی هنرمندان برجسته و دست اول ایران در دوره سلجوقی هستیم. هنر آجرکاری و هنر گچ بری به کمال در این مجموعه دیده می شود.

رباط شرف مشهد در خارج از کشور خیلی مطرح بوده و آن را به عنوان موزه آجر نامگذاری کردند و کاملا دلیلشان موجه هست. هر شکلی را که تصور کنید که با قرار دادن آجر در کنار هم این شکل ها را می توان ایجاد کرد در رباط شرف سرخس به چشم می خورد. اضافه بر چیدمان این آجرها که اشکال هندسی می تواند ایجاد کند آجر ها منقوش به نوشته هستند، یعنی با قرار دادن آجرها بر روی همدیگر می بینید که هنر آجرکار در واقع خط ایجاد کرده، از جمله دو تا کتیبه بسیار جالب و زیبایی که بر پیشانی ورودی کاروانسرا و همینطور پیشانی ایوان انتهای کاروانسرا هست که بسیار اعجاب برانگیز و باشکوه است.

چیز دیگر که در این کاروانسرا شاهد هستید تنوع کاربرد آجر و تنوع ایجاد اشکال است. به این معنی که با توجه به این واقعیت که هنر اسلامی، هنر متقارن است ولی ما در رباط شرف با کمال تعجب می بینیم که قرینه سازی در یک کلیتی صورت گرفته ولی در تزیینات آجری قرینه سازی رعایت نشده است و اینطور آدم تصور می کند که انگار این هنرمند یک زمینه ای را دیده و می خواسته تمام هنرش را در اینجا به نمایش بگذارد و در هر اتاقی این تزئینات آجری را اجرا کرده و حتی در طاق نماهای مختلف یک اتاق هم دیده می شود.

دو گونه هنر گچبری در این کاروانسرا به چشم می خورد. گونه اول به صورت کتیبه گچی در آورده شده، که در روی دو تا محراب حیاط اول و دوم دیده می شود؛ و گونه دوم که به صورت اشکال با موضوعات گیاهی، هندسی است که بهترین نوع این گچبری را در زیر طاق ایوان انتهایی حیاط دوم  مشاهده می کنید، که در آن قسمت به شیوه بسیار زیبایی استادان گچبر توانستند هنرشان را عرضه نمایند.

مسأله ای که در یک کلیت می خواهیم نتیجه بگیریم این است که غیر از هنرنمایی هنرمندان و معماران رباط شرف خراسان، محاسبات ریاضی نیز در این بنا صورت پذیرفته است که این محاسبات و روش ها هم در آجرچینی و هم در گچ بری و هم ایجاد سازه بسیار مهم و تعیین کننده بوده و ما را به این نتیجه می رساند، که آن هنرمند بزرگ سلجوقی یک ریاضیدان نیز بوده است. این مجموعه رباط شرف به عنوان یک سمبل هنری و یک نماد علمی می توان عنوان نمود و به آن افتخار کرد که در این گوشه پراکنده از ایران عزیز و در کنار جاده ابریشم و حد فاصل بین مشهد و سرخس واقع شده است.

منبع : نشاط آوران

باغ شاهزاده ماهان کرمان به عنوان باغ شاهزاده، معجزه ای در کویر و فرشی از مخمل سبز-آبی مطرح است. جان این بهشت از جریان آب هایی است که از کوه های اطراف سرچشمه گرفته اند. قنات های سهمی آباد، گورکان، باغ حصار، خواجوئیه و آقایی نیز در شکل گیری این تاروپود سبز-آبی سهم بسیار دارند.

باغ شاهزاده کرمان یکی از نمونه باغ تخت های ایرانی با بخش هایی چون شاه نشین، عامه نشین، اصطبل، مطبخ و حمام است. در برابر اولین تخت که بنای اصلی روی آن قرار گرفته و در ورودی باغ دو استخر دیده می شود که سطح گسترده آب، صدا و فواره های آن فضای باغ را دل انگیز کرده است.

باغ شاهزاده ماهان درعصر قاجار و در زمان فرمانروایی عبدالحمید میرزا ناصرالدوله از سال 1298 هجری قمری تا سال 1309 هجری قمری احداث شد و اما با مرگ وی ساخت این بنا ناتمام ماند. این باغ در دامنه ارتفاعات جوپار و در نزدیکی مقبره شاه نعمت الله ولی است. 

وجه تمایز این باغ  با دیگر باغ ها، ترکیب علوم هیدرولیک و معماری آن است که با بهره گیری از آن سبب پدید آمدن فواره هایی بی نظیر شده است. این باغ  برای احداث یک باغ اشرافی به این علت مناسب دیده شد که در مسیر عبوری کرمان و در مسیر جاده قدیمی ابریشم واقع شده و به گونه ای قرار یافته که بیشترین دسترسی به مناظر بدیع داخلی را ایجاد نموده است.

سکونتگاه دائمی و فصلی، سردر خانه در دو طبقه و سایر بناهای خدماتی از جمله بناهای باغ شاهزاده ماهان به شمار می روند. چشم اندازهای باغ که از مشخصه های اصلی باغ تخت هاست در طرح اندازی باغ شازده به بهترین شکل استفاده شده است. انتخاب گیاهان و درختان مناسب و نظم آن ها و ایجاد رنگ آمیزی موزون و هماهنگ در فصل های مختلف باغ ، ارزش های خاص و استثنایی را برای آن تعریف می نماید.

این باغ به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی زمانه برای مدتی طولانی خالی ماند و دچار آسیب های زیادی گشت و از سال 1357 هجری شمسی باغ شاهزاده ماهان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

باغ شاهزاده ماهان به خاطر ارزش های فضایی، تفرجگاهی و تاریخی  مورد توجه دوستداران باغ ایرانی است وعده کثیری برای گذراندن اوقات فراغت به این باغ آمده و ساعاتی را در آنجا سپری می کنند. پلان این باغ نیز، مورد استفاده طراحان و معماران علاقه مند به باغ های ایرانی گردیده است.

منبع : نشاط آوران

در 12 کیلومتری شهر مقدس مشهد بنای تاریخی مصلی طرق دیده می شود که در کنار روستای طرق واقع گردیده است.

در سال 837 هجری قمری این بنا با ترکیب یک ایوان مرکزی و با دو ایوانچه در طرفین آن به همراه اتاق های گوشوار احداث شد. فضای چهار ضلعی گنبدداری در انتهای ایوان به چشم می خورد و محرابی در دیوار انتهایی آن واقع شده است.

تزئینات بنای مصلی طرق مشهد شامل این موارد است:

• کتیبه خط ثلث
• قاب های گچی
• کاربندی های گچی

ارتفاع مصلی طرق حدود 11 متر با عمق حدود 6 متر است. در سه ضلع ایوان بنای مصلی، کتبیه های کاشی کاری احاطه شده  و پوشش رسمی بندی در زیر ایوان مشاهده می گردد.

در دو سوی ایوان این بنا دو غرفه به شکل نیم هشت ضلعی است و کتیبه ای میانه طبقه دوم غرفه ها موجود است.

معماری مصلی طرق با تزئینات کمی صورت گرفته و در بیشتر نقاط آن ساده چینی به چشم می خورد. هم چنین این بنا با استحکام و استوار بر روی پایه های هشت ضلعی تکیه داده شده است.

طاق نماهایی در دو طبقه  با ابعاد گوناگون در ضلع شرقی بنا موجود می باشد که طاق نمای طبقه اول بوسیله سرپایه هایی به عرض 1,55 سانتی متر از طاق نمای طبقه دوم جدا گردیده است.

هم چنین نورگیر پلکانی دو طبقه ای به همراه قوس در این قسمت ایجاد شده بود.

طاقی های کوچک و بزرگی به عرض 40,16 متر در دو طبقه و در ضلع جنوبی مصلی طرق ایجاد شده که دو مرتبه عرض طاق نماهای کوچک و سه مرتبه عرض طاق نماهای بزرگ تکرار شده است. در این ضلع، نورگیر اتاقک های طبقه دوم داخل بقعه، نورگیر داخل بنا و نورگیر غلام گردش قرار گرفته است.

ورودی چهار ضلعی داخل بقعه از سمت شمال بوده و از جهت شرق و غرب به اتاقک های دو طبقه منتهی و نورگیر و ورودی طبقه دوم این اتاقک از خارج بنا می باشد.

در مصلی طرق مشهد به عنوان نمازخانه در فضای بیرون نمازهای عیدهای مسلمانان و نماز باران برگزار می گردید و در بعضی اوقات برای اجتماع مردم عام و خاص نسبت به موضوعات و اتفاقات جامعه صورت می پذیرفت.

بنای مصلی طرق احتمالا از روی نقشه مصلی پایین خیابان مشهد ایجاد شده است.

منبع : نشاط آوران

در اواخر دوره سلسله افشاریه، محمد تقی خان بزرگ که جزء خاندان خوانین یزد بود، باغ دولت آباد را در شهر یزد احداث گردید. محمد تقی خان قناتی را ایجاد نمود که آب مهریز را به باغ دولت آباد می رساند.

مساحت این باغ در حدود 700 مترمربع می باشد. در فضای این باغ ساختمان ها، حوض ها، آبنماها و گل های بسیاری به چشم می خورد. از سنگ مرمر شهر مراغه در بناهای باغ دولت آباد استفاده شده با اینکه سنگ مرمر یزد در آن زمان زبانزد و مرغوب بود و جای تعجب داشت که چرا بکار نرفته است.

مرتفع ترین بادگیر که در ایران است، بادگیر باغ دولت آباد یزد، که به شکل منشور است. بعلاوه بلندترین بادگیر جهان با ارتفاع حدود 34 متر شناخته شده است.

باغ دولت آباد از دو بخش اندرونی و بیرونی  تشکیل شده که عبارتند از:

بخش اندرونی باغ شامل: بادگیر تابستانه، ساختمان زمستانه، حرمخانه، آشپزخانه، درشکه خانه، برج دیده بانی، اتاق های خدمه، آب انبار خصوصی و اصطبل های تابستانه و زمستانه است. این بخش از باغ محل سکونت حاکم بود.

بخش بیرونی باغ شامل:  ساختمان سردر اصلی، ساختمان تالار آئینه، ساختمان تهرانی، دو برج دیده بانی، دو بازارچه، دیوانخانه و آب انبار عمومی است.

هوای خنکی از ترکیب باد و آب که در حوض های داخلی بنا در جریان می باشد به بخش تالارها و شاه نشین وارد می شود. به همین دلیل به این قسمت بنا، ساختمان تابستانه می گفتند.

در باغ دولت آباد درختان سرو و کاج، قنات با طول 65 کیلومتر، باغچه های درختان انگور و انار و آب نمایی با طول 206 متر و عرض 6 متر دیده میشود.

قنات تاریخی دولت آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است. این قنات عظیم از اتصال دادن 5 رشته قنات درست شده که سرچشمه آن از ارتفاعات مهریز می باشد. از آب این قنات برای اراضی مهریز و فعالیت چند آسیاب آبی و استفاده در بعضی از آبادی های اطراف یزد به کار برده می شد.

 بناهای مختلفی در اطراف باغ دولت آباد واقع شده که معمار همانند یک بازی آب را به درون فضاها برده و باز خارج کرده است.  آب در ابتدا وارد حوض یکپارچه مرمردر زیر بادگیر می جوشد و بالا می آید سپس وارد حوض وسط هشتی می شود. از آنجا وارد سه حوض در سه شاه نشین شده و در مقابل اتاقها سه سینه کبک از سنگ مرمر قرار گرفته و زمانی که آب کم است ، آن را بیشتر نشان دهد. آب بعد وارد حوض کلگی و سپس وارد جوی های دو طرف کرت جاری می شود و به سردر وارد شده و در برخی موارد وارد آبگردانی می شد که نمای زیبایی را ایجاد می کرد. بعد جریان آب از عمارت خارج شده و به استخر بزرگی می رسد که از آنجا این آب به آبادی ها و خیابان ها می رفت و برای کشت و زرع استفاده می گردید.

امروزه، مجموعه باغ دولت آباد توسط یکی از نوادگان مرحوم محمد تقی خان اداره می شود. طراحان علاقه مند به باغ ایرانی  همچنان از معماری باغ دولت آباد یزد اطلاعات کسب می کنند.

منبع : نشاط آوران